ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ



Αγνωστικισμός ονομάζεται η φιλοσοφική θεώρηση ότι η αλήθεια ορισμένων ισχυρισμών, συγκεκριμένα οι θεολογικοί ισχυρισμοί που αφορούν την ύπαρξη του Θεού, των θεών ή θεοτήτων, είναι είτε προς το παρόν άγνωστη είτε εγγενώς απρόσιτη. Ο όρος αυτός, καθώς και ο σχετικός όρος αγνωστικιστής πλάστηκαν από τον Τόμας Χάξλεϋ (Thomas Henry Huxley) στα 1869 και χρησιμοποιούνται επίσης για να περιγράψουν εκείνους που υϊοθετούν μια σκεπτικιστική ή διπλωματική στάση σχετικά με την ύπαρξη θεοτήτων καθώς και με άλλα ζητήματα της θρησκείας. Η λέξη αγνωστικιστής προέρχεται από το στερητικό α και τη γνώση. Ο Αγνωστικισμός δεν θα πρέπει να συγχέεται με τη θεώρηση που αντιμάχεται ειδικά το δόγμα της γνώσης και τον Γνωστικισμό—αυτές είναι θρησκευτικές έννοιες που δεν σχετίζονται εν γένει με τον αγνωστικισμό.

Ο αγνωστικισμός ως κίνημα εμπόδισε πολλούς ανθρώπους ανά τους αιώνες από το να προσεγγίσουν έννοιες μακρινές όπως ο θεός. Ειδικά αν υποθέσουμε πως ο θεός είναι μια ανθρώπινη επινόηση, το κίνημα και η εν γένει αυτή ιδεολογία απέτρεψε πολλούς φιλοσόφους από το ασχοληθούν με το θέμα του θεού και της σημασίας στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Σήμερα μια οποιαδήποτε αναφορά στη φύση και την ουσία του θεού, η οποία κατά την Εκκλησία είναι "αμέθεκτη" δηλαδή μη προσεγγίσιμη, είναι ικανή να προκαλέσει αναστάτωση στους κύκλους των συντηρητικών της θρησκείας. Επίσης, απέτρεψε τις έρευνες για την ανθρώπινη συμπεριφορά και για τους λόγους που οδήγησαν στη δημιουργία θρησκειών. (σσ: Το περιοδικό Time είχε ως κεντρικό θέμα "The God gene" συμφωνα με το οποιο υπήρχαν ενδείξεις ότι η τάση προς κάτι ανώτερο, και προς τη θρησκεία, προικονομείται από βιολογικούς παράγοντες, και δη, από το γενετικό μας υλικό

Μερικές φιλοσοφικές απόψεις

Μεταξύ των πιο διάσημων αγνωστικιστών (με την αρχική έννοια του όρου) συγκαταλέγονταν ο Τόμας Χένρυ Χάξλεϋ, ο Κάρολος Δαρβίνος και ο Μπέρτραντ Ράσσελ. Έχει υποστηριχθεί με βάση τα έργα του Ντέιβιντ Χιούμ, ιδιαίτερα τους Διαλόγους σχετικά με την Φυσική Θρησκεία (Dialogues Concerning Natural Religion), ότι υπήρξε αγνωστικιστής, αλλά τούτο παραμένει ανοιχτό προς συζήτηση. Επίσης, ο αρχαίος Έλληνας σοφιστής Πρωταγόρας είχε εκφράσει ουσιαστικά, αναφερόμενος στους θεούς, την άποψη του ισχυρού αγνωστικισμού, μολονότι η χρήση του όρου είναι στην περίπτωση αυτή αναχρονιστική.

Πρωταγόρας

Ο αρχαίος Έλληνας σοφιστής Πρωταγόρας, όταν του ζήτησαν να τοποθετηθεί σχετικά με την ύπαρξη των θεών, έδωσε την παρακάτω απάντηση:

"Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: ούτε ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε τι λογής μορφή έχουν. Γιατί είναι πολλά τα όσα εμποδίζουν να γνωρίζουμε. Από τη μία το άδηλο του ζητήματος και από την άλλη η συντομία της ανθρώπινης ζωής" (Diels Kanz 80 Β4).

Για αυτή του τη δήλωση ο Πρωταγόρας εξορίστηκε και τα βιβλία του ρίχτηκαν στην πυρά. Δεν είναι απόλυτα σαφές αν ο Πρωταγόρας θεωρούσε την ύπαρξη των θεών εγγενώς ανεξιχνίαστη ή απλώς εξαιρετικά δύσκολη να διαπιστωθεί. Η φράση "το άδηλο του ζητήματος" κλίνει προς την πρώτη εκδοχή· η φράση "η συντομία της ανθρώπινης ζωής" προς τη δεύτερη. Κατά συνέπεια, η κατάταξή του στους ισχυρούς αγνωστικιστές (βλ. παρακάτω, παραλλαγές του αγνωστικισμού) πρέπει να γίνεται με επιφύλαξη. Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να τον συμπεριλάβουμε στους αγνωστικιστές.

Τόμας Χένρυ Χάξλεϋ

Οι αγνωστικές απόψεις είναι παλιές όσο και ο φιλοσοφικός σκεπτικισμός, αλλά οι όροι "αγνωστικιστής" και "αγνωστικισμός" πλάστηκαν από τον Χάξλεϋ με σκοπό να συνοψίσει τις σκέψεις του σχετικά με τις εξελίξεις της εποχής του στη μεταφυσική, που αφορούσαν το "απροσμέτρητο" (Χάμιλτον) και το "ανεξιχνίαστο" (Χέρμπερτ Σπένσερ). Είναι σημαντικό, επομένως, να αποσαφηνίσουμε τις απόψεις του ίδιου του Χάξλεϋ επί του θέματος. Αν και ο Χάξλεϋ ξεκίνησε να χρησιμοποιεί τον όρο "αγνωστικιστής" στα 1869, οι απόψεις του είχαν διαμορφωθεί κάπως νωρίτερα. Σε επιστολή του προς τον Τσαρλς Κίνγκσλεϋ (23 Σεπτεμβρίου, 1860) αναπτύσσει εκτενώς τις απόψεις του:

"Την αθανασία του ανθρώπου ούτε την βεβαιώνω ούτε την αρνούμαι. Δεν βλέπω κανένα λόγο να την πιστέψω, από την άλλη όμως, δεν έχω και κανένα τρόπο να την καταρρίψω. Δεν αντιτίθεμαι a priori στο δόγμα. Κανένας άνθρωπος που πρέπει να κατατρίβεται καθημερινώς και συνεχώς με τη φύση δεν έχει την πολυτέλεια να απασχολείται με a priori δυσκολίες. Δώστε μου σχετικές αποδείξεις, τέτοιες που θα δικαιολογούσαν την πίστη μου σε οτιδήποτε άλλο, και θα το πιστέψω. Και γιατί όχι; Δεν είναι [η αθανασία του ανθρώπου] ούτε κατά το ήμισυ τόσο θαυμαστή όσο η διατήρηση της δύναμης ή η αφθαρσία της ύλης [...]"

"Δεν ωφελεί να μου μιλάτε για αναλογίες και πιθανολογίες. Γνωρίζω τι εννοώ όταν λέω ότι πιστεύω στο νόμο του αντιστρόφου τετραγώνου, και δεν θα εναποθέσω τη ζωή και τις ελπίδες μου σε ασθενέστερες πεποιθήσεις [...]"

"Το ότι η προσωπικότητά μου είναι το βεβαιότερο απ' όσα γνωρίζω ίσως είναι αλήθεια. Αλλά η απόπειρα να συλλάβω το τι ακριβώς είναι αυτή με οδηγεί απλώς σε λεκτικές λεπτολογίες. Έχω αναμασήσει πια όλες εκείνες τις αερολογίες για το εγώ και το μη-εγώ, νούμενα και φαινόμενα και άλλα τέτοια, αρκετά συχνά ώστε να γνωρίζω ότι, επιχειρώντας ακόμη και να σκεφτεί αυτές τις ερωτήσεις, το ανθρώπινο μυαλό σπαρταράει αβοήθητο σαν ψάρι έξω από τα νερά του [...]"

Σχετικά με την προέλευση του όρου "αγνωστικιστής" για να περιγράψει τη στάση του, ο Χάξλεϋ έδωσε (Coll. Ess. v. pp. 237-239) την ακόλουθη εξήγηση:

"Έτσι σκέφτηκα, και εφηύρα τον κατάλληλο, κατά τη γνώμη μου, τίτλο 'αγνωστικιστής'. Μου ήρθε στο νου ως δηλωτικά αντίθετος στον τίτλο 'γνωστικιστής' της Εκκλησιαστικής ιστορίας, ο οποίος διατεινόταν ότι γνωρίζει τόσο πολλά για αυτά τα ίδια πράγματα που εγώ δηλώνω αδαής. Προς μεγάλη μου ικανοποίηση, ο όρος έπιασε."

Ο αγνωστικισμός του Χάξλεϋ πιστεύεται ότι είναι φυσική συνέπεια των φιλοσοφικών και διανοητικών συνθηκών της δεκαετίας του 1860, όταν η δυσανεξία του κλήρου προσπαθούσε να καταπνίξει τις επιστημονικές ανακαλύψεις που φαίνονταν να συγκρούονται με μια κυριολεκτική ερμηνεία του βιβλίου της Γένεσης και άλλα εδραιωμένα χριστιανικά δόγματα. Ο αγνωστικισμός δεν θα πρέπει, ωστόσο, να συγχέεται με τον ντεϊσμό, τον πανθεϊσμό ή άλλες ευνοϊκές προς την επιστήμη μορφές θεϊσμού.

Χάριν αποσαφήνισης, ο Χάξλεϋ δηλώνει, "Σε θέματα διανόησης, ακολουθήστε τη λογική μέχρι εκεί που μπορεί να σας βγάλει, χωρίς να σας απασχολεί οποιαδήποτε άλλη έγνοια. Και αντίστροφα: σε θέματα διανόησης, μην προσποιείστε ότι είναι βέβαια συμπεράσματα τα οποία δεν έχουν αποδειχθεί ή δεν μπορούν να αποδειχθούν" (Χάξλεϋ, Αγνωστικισμός, 1889). Ο Α. Γ. Μόμερι παρατηρεί ότι αυτό δεν είναι παρά ένας ορισμός της εντιμότητας. Ο συνήθης ορισμός του Χάξλεϋ προχωρούσε ωστόσο πέραν της απλής εντιμότητας, καθώς επέμενε ότι αυτά τα μεταφυσικά ζητήματα ήταν θεμελιωδώς ανεξιχνίαστα.

Κάρολος Δαρβίνος

Στα 1879, καθώς ο Δαρβίνος έγραφε την αυτοβιογραφία του, έλαβε ένα γράμμα όπου τον ρωτούσαν αν πιστεύει στο Θεό, και αν ο θεϊσμός είναι συμβατός με την εξέλιξη. Απάντησε ότι ένας άνθρωπος "μπορεί να είναι ένθερμος Θεϊστής και παράλληλα εξελικτιστής", παραθέτοντας τον Τσαρλς Κίνγκσλεϋ (Charles Kingsley) και τον Άσα Γκρέυ (Asa Gray) ως παραδείγματα και λέγοντας για τον εαυτό του ότι "δεν υπήρξα ποτέ Άθεος με την έννοια της άρνησης της ύπαρξης του Θεού". Πρόσθεσε, "Σκέφτομαι ότι σε γενικές γραμμές (όλο και περισσότερο μάλιστα καθώς γερνάω), αλλά όχι πάντοτε, ο όρος Αγνωστικιστής θα περιέγραφε καλύτερα την πνευματική μου στάση."

Την Πέμπτη 28 Σεπτεμβρίου 1881 ο Δαρβίνος δέχτηκε επίσκεψη από τους αθεϊστές Καθηγητές Λούντβιχ Μπύχνερ (Ludwig Büchner) και Έντουαρντ Έηβελινγκ (μετέπειτα συνεργάτη της Ελέανορ Μαρξ - Eleanor Marx ). Ο γιος του Δαρβίνου Φρανκ ήταν παρών, και η σύζυγός του Έμμα (Emma Darwin) προσκάλεσε τον παλιό τους φίλο τον Αιδεσιμότατο Brodie Innes. Ο Δαρβίνος εξήγησε χαριτολογώντας ότι "ο Brodie κι εγώ είμαστε φίλοι εδώ και 30 χρόνια. Δεν έχουμε ποτέ συμφωνήσει απολύτως σε κανένα θέμα, αλλά κατά καιρούς έχουμε κοιτάξει ο ένας τον άλλον και σκεφτήκαμε τότε ότι ένας από τους δυό μας πρέπει να είναι πολύ άρρωστος". Στη συζήτηση που ακολούθησε το δείπνο, ο Δαρβίνος ρώτησε τους καλεσμένους του: "Γιατί αυτοαποκαλείστε Άθεοι;", λέγοντας ότι προτιμούσε τον όρο "Αγνωστικιστης". Ο Έηβελινγκ απάντησε, "Αγνωστικιστής δεν σημαίνει παρά Αθεϊστής, δοσμένο με αξιοπρέπεια - και Αθεϊστής σημαίνει απλώς Αγνωστικιστής, δοσμένο επιθετικά". Ο Δαρβίνος αποκρίθηκε ρωτώντας "Γιατί να είστε τόσο επιθετικοί;", αναρωτώμενος ποιο το όφελος να επιβάλεις νέες ιδέες στους ανθρώπους, τη στιγμή που η ελεύθερη σκέψη ήταν "μια χαρά" για τους μορφωμένους, ήταν όμως ο πολύς κόσμος "ώριμος για κάτι τέτοιο;" Ο Έηβελινγκ ρώτησε τότε τι θα γινόταν αν "οι επαναστατικές ιδέες της Φυσικής και Σεξουαλικής Επιλογής" είχαν περιοριστεί να είναι κτήμα "λίγων εκλεκτών" και είχε [ο Δαρβίνος] καθυστερήσει την έκδοση της Καταγωγής των Ειδών, πού θα βρισκόταν τότε ο κόσμος; Σίγουρα "το ίδιο το δικό του γλαφυρό παράδειγμα" ενθάρρυνε τους ελεύθερα σκεπτόμενους να διακηρύττουν την αλήθεια "φωνάζοντάς την από τις στέγες των σπιτιών", αλλά ενώ ο Δαρβίνος συμφωνούσε ότι ο Χριστιανισμός "δεν υποστηριζόταν από τις ενδείξεις", δεν είχε βιαστεί να επιβάλει την ιδέα αυτή σε κανέναν και μάλιστα "Δεν εγκατέλειψα τον Χριστιανισμό παρά αφού έφτασα σε ηλικία σαράντα ετών."

Παραλλαγές

Άλλες παραλλαγές είναι:

• Ο ισχυρός αγνωστικισμός (ή αλλιώς σκληροπυρηνικός αγνωστικισμός, κλειστός αγνωστικισμός, αυστηρός αγνωστικισμός) — η άποψη ότι το ερώτημα για την ύπαρξη των θεοτήτων είναι από τη φύση του ανεξιχνίαστο ή ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένα να κρίνουν τις σχετικές ενδείξεις.
• Ο ασθενής αγνωστικισμός (ή αλλιώς μετριοπαθής αγνωστικισμός, ανοιχτός αγνωστικισμός, εμπειρικός αγνωστικισμός) — η άποψη ότι η ύπαρξη ή η ανυπαρξία του Θεού ή των θεών είναι προς το παρόν άγνωστη, όχι όμως απαραίτητα ανεξιχνίαστη, επομένως αναβάλλει κανείς την κρίση του μέχρις ότου περισσότερες αποδείξεις είναι διαθέσιμες.
• Ο απαθής αγνωστικισμός (ή αλλιώς "ιγνωστικισμός" ή απαθεϊσμός) — η άποψη ότι το ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη των θεοτήτων είναι χωρίς νόημα, διότι δεν έχει παρατηρήσιμες συνέπειες.
• Ο αναπαραστατικός αγνωστικισμός (model agnosticism) — η άποψη ότι τα φιλοσοφικά και μεταφυσικά ερωτήματα δεν είναι εντέλει επαληθεύσιμα, αλλά ότι θα έπρεπε να οικοδομηθεί ένα μοντέλο ευέλικτων υποθέσεων πάνω στη βάση της λογικής σκέψης. Ας σημειωθεί ότι ο κλάδος αυτός του αγνωστικισμού διαφέρει από τους υπόλοιπους ως προς το ότι δεν εστιάζεται στο ερώτημα της ύπαρξης θεοτήτων.